شتر، گنجی در دل کویر

أفلاینظرون إلی الابل کیف خلقت
آیا نمی نگرید به شتر که چگونه خلق شده است؟ (آیه ۱۷ سوره غاشیه)

سازگاری شتر با محیط خشک و کم آب

شترها ویژگی های قابل ملاحظه ای دارند که بقای آنها را در زیستگاههای سخت تضمین میکند. تحت شرایط محیطی خیلی داغ، شتر یک کوهانه ممکن است تنها هر ۸ تا ۲۳ روز آب بنوشد و حداکثر تا ۱۳ درصد از وزنش را به علت از دست رفتن آب بدن از دست می دهد. با اینکه شتر به طور دائم در معرض گرمای خورشید بیابان و بدون امکانات پناهگاهی است ، این حیوان آب را در بدنش ذخیره نمی کند، نه در معده و نه درکوهان.
شترها چند مکانیزم برای محدود کردن هدر رفت آب از بدن در زمان کاهش مصرف آن توسعه داده اند و با این کار زندگی در یک اقلیم خیلی خشن را ممکن می سازند.
یک ویژگی فیزیولوژیکی بسیار مهم از توانایی شتر برای ذخیره آب ، تولید فضولات کوچک ، سخت و خیلی خشک است. این یکی از روش های اصلی برای مقاومت در برابر محرومیت از آب در بیابان است.
شتری که آب از دست داده با افزایش درجه حرارت بدن تا بیش از ۴۱ درجه سانتیگراد می تواند آب را ذخیره کند. در واقع آبی را ذخیره می کند که در غیر این صورت باید صرف تعرق و سرد کردن بدن می شد . در این حیوان درجه حرارت بدن با درجه حرارت محیط بیرون سازگار می شود.
شتر علاوه بر این به علوفه بسیار کم و عرصه وسیع بیابانی نیاز دارد و در مقابل بیماری ها و اختلاف دما بسیار مقاوم است. شتر به سبب برخورداری از دستگاه گوارش منحصر به فرد ، بی ارزش ترین گیاهان را تبدیل به سلولز و انرژی می کند.
در مناطق بیابانی ، شتر ۴ برابر شیر بیشتری را نسبت به گاو تولید می کند ، از طرفی توانایی اش برای ادامه شیردهی در زمان خشکی بیشتر است.
اختصاصات حیاتی و تولیدی شتر علاوه بر قدرت زیست محیطی در شرایط خشک کویری و کم آب و توانایی در استفاده از انواع گونه های گیاهی ، مقاومت بیشتر نسبت به اغلب بیماری های عفونی و عوامل بیماری زا در نتیجه تلفات و ضایعات کمتر با توجه به نگهداری این دام در وضع غیرمتراکم زیستی است.
با این ویژگی ها ، این حیوان به صرفه ترین و سازگارترین نوع دام برای پرورش و درآمدزایی در شرایط اقلیمی خشک و کم آب است.

شرایط اقلیمی سیستان و بلوچستان
استان سیستان و بلوچستان با مساحتی بیش از ۱۸۷هزار کیلومتر مربع به عنوان پهناورترین استان کشور دارای اقلیمی گرم و خشک است.
در شرایط بحرانی خشکسالی و در حالی که همچنان بارانی نمی بارد و چشمه ها و چاه ها هر سال با کاهش سطح آب روبرو هستند، مدیریت مصرف آب و اقتصاد تنها در تغییر الگوی کشت کشاورزی یا صرفه جویی در مصرف آب و اجرای طرح های مکانیزه آب خلاصه نمی شود و پرورش دام های متناسب با این شرایط نیز در استان از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.
با توجه به خشکسالی و کم آبی در این استان باید به پرورش نوعی دام پرداخته شود که سازگار با شرایط و اقلیم سیستان و بلوچستان باشد و دراین زمینه شتر یکی از انواع دام است که ویژگی های متناسب و سازگار با اقلیم استان دارد. در واقع پرورش شتر قابلیتی است که خشکسالی را به فرصت تبدیل می کند.

پرورش شتر در سیستان و بلوچستان
جمعیت شتر در جهان حدود ۱۸/۵ میلیون نفر است و این آمار در ایران حدود ۱۵۰ هزار نفر و در سیستان وبلوچستان بنا به گفته سرابندی معاون دام و طیور سازمان جهاد کشاورزی سیستان وبلوچستان حدود ۷۵ هزار نفر شتر است.
در حال حاضر شتر موجود در کشور از نوع دوکوهانه و یک کوهانه است که اکثر شترها یک کوهانه زادگاهشان سیستان و بلوچستان ، هرمزگان و یزد هستند.
انواع شتر را به شتر شیری ، باری و گوشتی تقسیم می کنند. نژادهای شتر سیستان و بلوچستان بیشتر از سه نژاد بلوچی ، رودباری و سرحدی هستند که شتر رودباری در صنعت گردشگری و مسابقات ورزشی کاربرد دارد و نژادهای سرحدی و بلوچی جزو نژادهای گوشتی و شیری هستند.

شیر شتر
شیر شتر نسبت به شیر سایر حیوانات میزان آنتی باکتریال آن بیشتر و آنتی اکسیدان آن قوی تر است.
چربی و لاکتوز آن نسبت به شیر گاو کمتر و انسولین آن بیشتر است. همین ویژگی موجب شده گزینه مناسبی برای افراد دیابتی ، رژیمی و حساس به لاکتوز باشد.
این شیر به سبب دارا بودن ماده ای شبه انسولین و مقاوم در برابر اسید معده ، در بهبود دیابت نوع یک موثر است. در کمک به درمان کودکان مبتلا به اوتیسم از این شیر استفاده شده است. کودکانی که به شیر گاو حساسیت دارند و یا دارای آلرژی غذایی هستند می‌‌توانند از این شیر بدون مشکل استفاده کنند.
در شیر شتر ، پروتئین ویژه‌ای وجود دارد که میزان کلسترول خون را کاهش داده و مانع از تصلب شرائین می‌شود. این شیر حاوی مقادیر بسیاری از عوامل ضد میکروبی ، فاکتورهای رشد ، مواد کاهش دهنده کلسترول و آنتی‌اکسیدان‌ها است. شیر گاو دارای آلفا لاکتالبومین و بتا لاکتوگلوبولین است. وجود بتا لاکتوگلوبولین باعث بروز آلرژی‌های غذایی در نوزادان می‌‌ شود ولی شیر شتر فاقد بتا لاکتوگلوبولین بوده و از این نظر مشابه شیر انسان است.

گوشت شتر
گوشت شتر در مقایسه با گوشت گاو از میزان چربی و پروتئین کمتری برخوردار است.
مهمترین وجه تمایز گوشت شتر در مقایسه با دیگر گوشت ها ، فقدان مواد هورمونی و آنتی بیوتیک در آن می باشد.
تولید گوشت یکی از هدف های اصلی پرورش شتر در سیستان و بلوچستان است.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز سیستان و بلوچستان ، معاون دام و طیور سازمان جهادکشاورزی سیستان و بلوچستان میزان تولیدات حاصل از پرورش شتر در استان را که شیوه پرورش آن اغلب به صورت نیمه سنتی و چرای نیمه آزاد است،در سال ۹۶ بدین شرح اعلام کرد:
میزان تولید شیر ۱۳۲۳ تن
میزان تولید گوشت ۲۳۲۹ تن که به صورت زنده به استان های اصفان و یزد برای کشتار حمل شده است.
میزان اشتغال ایجاده شده حاصل از پرورش شتر در سیستان و بلوچستان هم ۳۰۰۰ نفر بوده است.
با هدف استفاده مطلوب و مفید از ظرفیت های موجود سیستان وبلوچستان در زمینه پرورش شتر ، سند توسعه پرورش شتر در سیستان و بلوچستان تدوین شده است.
معاون دام و طیور سازمان جهادکشاورزی سیستان و بلوچستان می گوید: براساس این طرح که از سال ۹۶ اجرایی شده است ، تولید روزانه شیر در ظرف ۵ سال باید از هزار و ۳۲۳ تن به پنج هزار و ۴۰۰ تن و گوشت شتر از دو هزار و ۳۲۹ تن به ده هزار تن برسد.
سرابندی تصریح کرد: سند توسعه پرورش شتر همچنین به منظور هدایت بخشی شترهای جوان به واحدهای پرواربندی برای پروار و تامین گوشت شتر مورد نیاز بازار تدوین شد.
وی گفت: براساس این طرح ۳۵۵جایگاه بهداشتی سنتی با ظرفیت هر واحد ۱۹نفر شتر و۱۰مرکز جمع آوری شیر درمناطق مستعد پرورش در سیستان وبلوچستان راه اندازی شده است.

مشکلات پرورش شتر در قطب پرورش شتر کشور
– پراکندگی و دور افتادگی مناطق پرورش شتر که اجرای فعالیت های نظارتی بر پرورش را گاهی غیرممکن و سخت می کند.
– نبود مراکز پژوهشی و تحقیقاتی ویژه پرورش شتر در استان
– مشکل تامین آب در مراتع
۹۵ درصد جمعیت شتر سیستان و بلوچستان به صورت نیمه آزاد نگهداری می شوند که درمعرض تلفات ناشی از جمله حیوانات وحشی ، مارگزیدگی و تصادفات جاده ای هستند.
– پایین بودن میزان مصرف سرانه گوشت و شیر در سبد خانوار

راهکارهای کارشناسان برای توسعه صنعت پرورش شتر و افزایش بهره وری
-ایجاد مرکز پژوهشی و تحقیقاتی ویژه پرورش شتر در استان
-توسعه مراکز جمع آوری و بسته بندی شیر
-اجرای برنامه های اصلاحی بهبود شیر و گوشت با نژادهای برتر در کشور و دنیا
-برگزاری جشنواره شتر با رویکرد کاربردی
-تبلیغات و اطلاع رسانی فرهنگی برای ترویج مصرف شیر و گوشت
-اجرای کامل طرح هویت دار کردن شتر دراستان که تاکنون ۳۵ هزار نفر شتر پلاک کوبی شده اند
-ساخت جایگاه بهداشتی و سنتی در مناطق مستعد
-ایجاد واحد های بهداشتی صحرایی
-ایجاد مراکز فرآوری شیر و صنایع فراوری وابسته
و برگزاری جشنواره ملی شتر